آیا منش انسان در طول زمان پرورش می‌پذیرد؟

جولین بارنز در بخشی از کتاب درک یک پایان می‌نویسد: آیا منش انسان در طول زمان پرورش می‌پذیرد؟ در رمان‌ها البته این‌طور است وگرنه داستانی باقی نمی‌ماند، اما در زندگی! من گاهی به شک می‌افتم. رویکرد و باورهای ما عوض می‌شوند، عادت‌ها و رفتارهای غیرعادی تازه پیدا می‌کنیم ولی این چیز دیگریست. شاید منش شبیه هوش است. منتهی منش کمی دیرتر به اوج می‌رسد. مثلن بین بیست تا سی سالگی و بعد از آن همان منش تا آخر عمر بیخ ریش آدم می‌ماند. خودت هستی و خودت.

و در قسمتی از کتاب همه می‌میرند گفت‌گوی ماریان و فوسکا را با هم درباره‌ی تغییر خوانده بودم.

ماریان: شما عوض شده‌اید.

فوسکا: آدم هیچ‌وقت عوض نمی‌شود.

ماریان: اگر بنا بود آدم‌ها هرگز عوض نشوند، فعالیت‌های ما بیهوده بود.

فوسکا در دل می‌گوید: چطور می‌توانستم به او بگویم که از بدی کردن دیگر لذت نمی‌برم؛ اما بهتر از گذشته هم نشده‌ام. نه مهربان بودم، نه بدجنس؛ نه خسیس و نه دست‌و‌دلباز.

با خواندن این مطالب معنایِ منش را در واژه‌یاب جست‌و‌جو کردم. منش یعنی: خوی، طبع، طبیعت، خصلت، نهاد، سرشت، فطرت، طینت، عادت. در بعضی از فرهنگ‌نامه‌ها، شخصیت هم در کنار معانی آمده است.

دانستن معانی و مترادف‌های منش کمک چندانی به من نکرد.

در گوگل جست‌وجو کردم و با شنیدن صحبت‌های استاد مصطفی ملکیان متوجه شدم که منش به چه معناست و چه تفاوتی با شخصیت دارد. گزیده‌ای از سخنان او را نقل به مضمون می‌نویسم.

انسان یک بودِ فردی دارد و یک نمودِ اجتماعی‌. بودِ فردی همان منش یا(character) است و نمودِ اجتماعی همان شخصیت یا( personality) می‌باشد‌. منش یعنی آن چیزی که من واقعن هستم. شخصیت یعنی آن چه من در جامعه نشان می‌دهم.

ما وقتی وارد جامعه می‌شویم نقاب به چهره می‌زنیم. بدون نقاب زندگی اجتماعی امکان تحقق، حفظ و استمرار ندارد. حال هر چه‌قدرانسان ساده‌تر باشد منش و شخصیتش به هم نزدیک‌ترند. ولی هرگز این دو بر هم منطبق نمی‌شوند چون زندگی اجتماعی از هم می‌پاشد. اگر بر هم منطبق شوند آن وقت انسان یک راهبه‌ می‌شود که باید در انزوا زندگی کند و در بیشتر مواقع تشخیص منش و شخصیت به سادگی میسر نیست.

بعد از این که متوجه شدم منش به چه معناست. با خودم گفتم: آیا منش همان ذات است یا به قول جولین بارنز منش دیرتر اوج می‌گیرد؟ آیا واقعن این دو قابل تغییر هستند؟

به یاد سروده‌ی جناب سعدی افتادم که‌ می‌فرمایند: اصل بد نیکو نگردد چون که بنیادش بد است، تربیت نااهلان چون گردکان بر گنبد است.

با دوستانم گفت‌و‌گو کردم و نظر آن‌ها را جویا شدم.

بیتا کیهانی گفت: منش همون خصلت و خوی و طبیعت آدمه. مجموعه‌ای از عادتها و رفتار. به نظرم اگه توی شرایطی یا محیطی قرار بگیره میشه منش رو پرورش داد. برعکسشم هست. انسانی که منشش رو به افول میره. وقتی سوالای این‌ مدلی پرسیده میشه من یه کم شخصی به موضوع نگاه میکنم. مثلن پرورش پذیری منش رو توی خودم بررسی میکنم. آیا منش من پرورش پذیره؟! خب می‌بینم یک‌سری عادتها و رفتارهام طی چند سال اخیر با کار کردن روی خودم و آموزشهایی که می‌بینم تغییر کرده. پس به جز من خیلیهای دیگه هم اگه بخوان و شرایطش باشه میتونن تغییر بدن و رشد کنن.

نسرین سجادی گفت: اگه آدم منشا خودش، چرایی به وجود اومدن خودش رو بدونه، اینکه چرا از یه طرف ذات پلید ما رو به سمت پلیدی میکشونه و از طرف دیگه چرا ذات خوب ما رو به سمت خوبی میکشونه، میتونه تغییر پذیر و پرورش پذیر باشه.

شهناز یکتا گفت: وضعیت‌های روحی اولیه پاک نمی‌شوند ولی با تفکر و آگاهانه تغییر می کنند. (وضعیت آخر. تامس ای هریس) یک زندگی مطالعه نشده ارزش زیستن ندارد. سقراط

مریم آزاد‌منش گفت: بله دقیقا. میشه تغییر داد در ساختار خودی. یعنی مثلا مربعی یا دایره. در همون ساختار میتونی تغییر بدی خودت را. از طرفی در کل این چند میلیون سال تکامل انسانی، گاهی شاید هم انسان فراتر از ساختار خودش رفته و تغییر کرده. پس شاید فراتر از ساختار هم بشه اما به شرط تلاش و آگاهی و رهایی از بند ساختار بسته‌ی روانی.

گلی موعودی گفت: من خودمو مثال می‌زنم، ذات درونی من پرورش پذیر نیست، انگار جوهره‌اش همیشه همین بوده، ولی عادات و رفتارم پرورش پذیر هست و یاد می‌گیرم وتغییر می‌کنم.

طاهره خادمی گفت: منش، شامل کلیه رفتارها و فعالیتهای آدم هست. بله که تغییر میکنه ولی وقتی تغییر درونی اتفاق افتاد.

وقتی خوانده‌ها و شنیده‌هایم را جمع‌بندی کردم به این نتیجه رسیدم که منش به تدریج در ما شکل می‌گیرد. منش یعنی خصوصیات باطنی هر انسان، یعنی سیرت انسان. همدلی، صبوری، همدردی، مسئولیت‌پذیری، شجاعت، بخشندگی و… منش انسان را می‌سازد.

شخصیت، نمودِ اجتماعی انسان است مانند: روابط اجتماعی خوب، آراسته بودن، فن بیان، تقویت مهارت‌ها و توانمندی‌های بیرونی. البته همه‌ لازم و ضروری هستند ولی اگر درونمان را تقویت نکرده باشیم این ظواهر ماندگار نخواهند بود.

امرسون می‌گوید: آن‌چه هستی چنان در گوشهایم فریاد می‌زند که نمی‌توانم آن‌چه را می‌گویی بشنوم.

شاید در نگاه اول ظاهر ما به دل اطرافیان بنشیند و ما را بپذیرند اما اگر درون پرباری نداشته باشیم، این پذیرفتن‌ها دوامی نخواهد داشت.

طبق گفته‌های دوستانم، منش را می‌شود پرورش داد. البته راهی است بس دشوار، اما به شرط خواستن، تلاش، پیگیری و استمرار میسر می‌شود.